Mapa Serwisu
|
| 23. Motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim piśmiennictwie politycznym i |
|
Admin1 dnia grudzie 19 2006 12:14:27
|
23. Motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim piśmiennictwie politycznym i
literaturze.
Twórczością staropolską nazywamy utwory napisane w epokach polskiego
renesansu, baroku jak i oświecenia. Jest to odpowiednio XVI, XVII i XVIII
wiek. Polska, w XVI wieku, była "spichlerzem Europy", co świadczyło o jej
potędze gospodarczej. Na tak duże znaczenie Polski w Europie miał duży
wpływ energiczny rozwój gospodarki folwarczano - pańszczy¥nianej. Ujemne
skutki takiej sytuacji odczuwała przede wszystkim najniższa klasa
społeczna, czyli chłopi, a ogromne zyski przypadały na szlachtę i
magnaterię. Wzrost znaczenia szlachty przyczynił się do osłabienia pozycji
króla, który już w 1454 roku zobowiązał się, że nie będzie zwoływał
pospolitego ruszenia, głównej siły militarnej państwa, bez zgody sejmików.
W 1505 roku konstytucja " Nihil novi "( nic nowego), uzależnia
najważniejsze poczynania państwa od zgody sejmu. Dużym wzmocnieniem
zarówno militarnym jak i gospodarczym , była Unia Lubelska z Litwą w 1569
roku. Wiek XVII, a więc czas polskiego baroku, to lata wojen. Każda wojna
na terenie naszego kraju osłabia gospodarkę i niszczy miasta. Wojna ze
Szwecją zapoczątkowała szereg konfliktów, zarówno ze Szwecją jak i z
Rosją. Na ten ostatni konflikt nie bez znaczenia była " dimitriada ",
czyli wpływ magnaterii polskiej w wewnętrzne sprawy Rosji. Tak więc, w
wieku XVII, prowadziliśmy dwie wojny ze Szwecją i trzy z Rosją. Do tego
dochodziły konflikty z Turcją i z Tatarami i szereg powstań chłopskich.
Oprócz tego. Liczne przywileje dla szlachty kosztem praw chłopów,
mieszczan i oczywiście samego króla. Moim zdaniem najbardziej, pozycję
Polski osłabiło prawo szlachty do liberum veto, czyli każdy szlachcic
biorący udział na sejmikach i w sejmie, jedynym słowem mógł zamknąć całą
debatę. Jednak prawdziwy chaos w Polsce nastąpił w wieku XVIII, kiedy to
do narastającego wzrostu znaczenia szlachty i magnaterii doszedł monarcha
z obcego kraju, a mianowicie saksoński król August II, który od 1697 do
1733 roku sprawował ten urząd. Po jego śmierci nastąpiła walka pomiędzy
Leszczyńskim, za którym opowiadała się większość szlachty i Francja, a
synem Augusta II, Augustem III, którego popierała Rosja. W 1735 roku
królem został August III, przez co Rosja zyskała ogromne wpływy w naszym
kraju. Rzeczpospolita stała się zależna wobec sąsiadów. Po wielu wojnach,
toczonych na terenie naszego kraju, upadła gospodarka, zniszczenia
doprowadziły też chłopów na skraj nędzy. Całkowicie podupadły miasta,
zamarł handel. Sytuacja ta doprowadziła do rozbiorów i klęski
Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tej sytuacji literatura staropolska,
realizująca cele dydaktyczne, miała do spełnienia dwa zadania : zadaniem
literatury pięknej stało się kształtowanie postaw obywatelskich i
piętnowanie wad, zaś celem publicystyki było stworzenie projektu
reorganizacji państwa. Krytyczną wizję społeczeństwa polskiego przedstawił
Mikołaj Rej w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a
Plebanem". Jest to udramatyzowany dialogu przedstawiający przedstawicieli
trzech różnych stanów społecznych : kleru (Pleban), szlachty (Pan) i
chłopów (Wójt). Wzajemnie wytykają sobie wady, przez co Rej trafnie
charakteryzuje szesnastowieczne społeczeństwo. Dzieło to jest satyrą na
szlachtę i księży, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop.
Potwierdza to cytat: "Ksiądz wini Pana, Pan Księdza,
a nam prostym, zewsząd nędza." Obserwując w utworze problematykę
polityczną, religijną, obyczajową i społeczną. Rej zajmuje się aktualnymi
problemami Rzeczypospolitej. Dzięki krytyce hazardu, przesady w strojach
rozrzutnej szlachty, dzięki zarzutowi wobec kleru iż zaniedbuje obowiązki
duszpasterskie - poznajemy realia Polski XVI wieku. Losy ojczyzny nieobce
były także "Ojcu poezji polskiej" Janowi Kochanowskiemu. We fraszce "Na
sokalskie mogiły" upamiętnia tych, którzy zginęli w bitwie z Tatarami w
1519 roku. Mimo poniesionej klęski, odwaga walczących zasługuje na
szacunek potomnych.
Sprawy ojczyzny są również tematem Pieśni V " O spustoszeniu Podola".
Poeta opisuje napad Tatarów na Podole w 1575 roku, kiedy to uprowadzili
oni ponad 50 tysięcy Polaków. Ukazuje tragiczną sytuację rodaków
zamieszkujących przygraniczne miasteczka, chcąc wzbudzić współczucie dla
ich losu. Apeluje do szlachty o zainteresowanie losami ojczyzny.
Proponuje, aby szlachta opodatkowała się na zorganizowanie stałej armii
zaciężnej. Przestrzega też, że jeżeli rodacy nie posłuchają jego rad
powstanie nowe przysłowie mówiące o tym, że Polak "przed szkodą i po
szkodzie głupi". W "Pieśni XII" natomiast stwierdza, że należy służyć
ojczy¥nie. Podkreśla fakt, iż prawdziwym patriotą jest otwarta droga do
nieba. Podobnie myśli wyraża też w Pieśni XIX. Uważa, że każdy Polak swoim
talentem i pracą powinien służyć społeczeństwu i ojczy¥nie. Utworem
przepojonym patriotyzmem, nawiązującym do spraw narodowych jest dramat "
Odprawa posłów greckich " Jana Kochanowskiego. W pieśni chóru :" Wy,
którzy pospolitą rzeczą władacie " skierowanej do władców, senatorów i
posłów poeta przypomina im o szczególnej odpowiedzialności moralnej jaka
na nich spoczywa wobec obywateli. Mówi, że mają sprawować opiekę nad całym
narodem i stać na straży prawa oraz sprawiedliwości. Uświadamia im, że
chociaż na ziemi nie mają nad sobą zwierzchnika, czeka ich sąd Boży, na
którym będą musieli zdać sprawozdanie ze swoich czynów. Pieśń kończy się
pogróżką: "Przełożonych występy miasta zgubiły i szerokie do gruntu
cesarstwa zgubiły". Słowa te są ostrzeżeniem, że rządy nieodpowiednich
władców doprowadziły już do upadku miast, a nawet wielkich mocarstw.
Troska o ojczyznę zawarta jest również w monologu Ulissesa: " O nierządne
królestwo i zginienia bliskie". Ostre słowa krytyki skierowane są pod
adresem państwa i społeczeństwa, w którym nie obowiązują żadne prawa ani
poczucie sprawiedliwości, lecz panuje przekupstwo. Ulisses krytycznie
wypowiada się też o młodzieży magnackiej i szlacheckiej. Zarzuca jej
lekkomyślność i złe przygotowanie do pełnienia obowiązków obywatelskich.
Troska o losy ojczyzny widoczna jest też w wypowiedzi Antenora - bohatera
dramatu " Odprawa posłów greckich ". Miłość do ojczyzny stawia on nie
tylko ponad dobra materialne, lecz także powyżej uczucia, takie jak
przyja¥ń do Parysa, który z kolei przedkłada miłość do Heleny ponad Troję.
Aby nie dopuścić do odesłania ukochanej, dopuszcza się przekupstwa
uczestników rady królewskiej, która przypomina obrady polskiego sejmu.
Panuje w nim bałagan, posłowie kłócą się, uczestnicy są przekupni. Słowa
krytyki skierowuje Ulisses do młodzieży polskiej. Prowadzi ona, jego
zdaniem, państwo do upadku. Stawia im zarzut, że lubują się w próżnowaniu
i w zbytkach. Nie są przygotowani do pełnienia obowiązków obywatelskich.
Pod adresem państwa i społeczeństwa wypowiada ostre słowa, w których
oskarża, że w państwie nie obowiązują żadne prawa, ani poczucie
sprawiedliwości, lecz panuje przekupstwo. Z kolei Szymon Szymonowic w "
źeńcach " podejmuje temat wsi polskiej i stosunków społecznych w ówczesnej
Polsce. Jest tu ukazany konflikt pomiędzy żeńcami, a starostą. Mamy tu do
czynienia nawet z drastycznym opisem faktu kar cielesnych: "wziełabyś była
pewnie na buty czerwone"- trwoży się Oluchna, jedna z żeniec, co znaczy,
iż dozorca zbiłby Pietruchnę ( drugą żeńcę ) do krwi, gdyby ją usłyszał,
jak śpiewa. Fakt ten obrazuje nam sytuację chłopów, często karanych przez
panów.
Literatura barokowa, również włączyła się w nurt naprawy Rzeczypospolitej.
Dostrzegamy to zwłaszcza we fraszkach, w których, w których autor
krytykował aktualne zjawiska życia społecznego. W utworze " Polska
nierządem stoi " mówi o degradacji prawa państwowego. Słaba władza
wykonawcza nie mogła go egzekwować. Skutkiem takiego postępowania władz
niejeden szlachcic traci majątek i staje się nędzarzem. Władzę trzymają w
swych rękach bogate rady magnackie, prowadząc kraj do zguby. W innej
fraszce pt. " Zbytki polskie " Potocki wylicza zbytki o których marzą
panowie, szlachta a nawet księża. Poeta wyostrza zjawiska aby przekonać
czytelnika, że przepych jakim się otaczają może doprowadzić kraj do
upadku. Równie krytyczną postawę Potockiego obserwujemy w utworze "
Pospolite ruszenie ". Była to znana od średniowiecza formuła obrony kraju
i państwa. Polegała na powszechnym udziale szlachty w wojnie obronnej.
Poeta przedstawia zdarzenie w obozie szlacheckim, które przekonuje, że
pospolite ruszenie nie spełnia swoich zadań. Do uczuć rycerskich Polaków
apeluje Wacław Potocki poprzez utwór " Transakcja Wojny chocimskiej ". Jan
Chodkiewicz, hetman , w swojej mowie przypomina, że żołnierze są obrońcami
takich wartości jak: Bóg, Ojczyzna, Pan ( król ). Matka - ojczyzna kryje
się pod ich ramiona. Wierzy, że nikt im nie dorówna. Przypomina, że przed
wiekami Bolesław Chrobry pokonał Rusinów i Niemców, a teraz przeznaczeniem
rycerstwa polskiego jest walczyć z Turkami. Utwór był epopeją rycerską,
która powstała w pięćdziesiąt lat po bitwie pod Chocimiem. Motyw naprawy
Rzeczypospolitej pojawia się również w twórczości pisarzy i poetów doby
oświecenia. "Książe poetów polskich" Ignacy Krasicki w cyklach " Bajek "
bezwzględnie wyszydza wady społeczeństwa polskiego kpi z bezmyślności
rodaków, ich głupoty. Pochwala pracowitość, prawość i uczciwość, czego
przykładem jest bajka " Wół minister". W innych bajkach krytykuje fałszywą
pobożność ( "Dewotka" ), wilcze prawa panujące w świecie ( "Jagnię i Wilcy
" ), a także zaakceptowanie niewoli przez młode pokolenie ( "Ptaszki w
klatce" ). Próbę kompromitacji, ośmieszenia stronnictwa anty królewskiego,
a także śmiały atak na szlacheckich sarmatów zawiera satyra Ignacego
Krasickiego " Do Króla ". Podmiotem lirycznym jest typowy XVII- wieczny
sarmata, szlachcic niechętny królowi i wszelkim reformą w kraju. Stawia
królowi pięć zarzutów. Pierwszy i drugi zarzut dotyczy szlacheckiego
pochodzenia władcy. Magnatów oburzyło szczególnie to, że Stanisław August
Poniatowski nie pochodzi z królewskiego rodu. Jest szlachcicem i dlatego
lubi otaczać się mądrymi wykształconymi lud¥mi. Absurdalność tych uwag
jest oczywista. Utwór jest więc w istocie kpiną z sarmackich oskarżycieli
króla. W innej satyrze " książę poetów " piętnuje nadmierne pijaństwo w
ówczesnej Rzeczypospolitej. Wymowa utworu jest pesymistyczna: mimo
świadomości zła, jakie czyni alkohol, jeden z dyskutujących bohaterów
satyry idzie " napić się wódki". Satyra "Pijaństwo " ukazuje więc typowe
cechy Polaków, którzy w czasie spotkań towarzyskich, suto zakrapianych, są
odważni uwielbiają dyskutować i pod byle pretekstem wywoływać awantury. Z
kolei w "źonie modnej " Krasicki piętnuje bezkrytyczne przyjmowanie
zagranicznych wzorów. Szczególnie chętnie naśladowano francuskie obyczaje.
Niektóre polskie damy były bardzo rozrzutne, urządzały domy według obcych
mód. Poeta ostrzega, iż takie postępowanie nie przynosi żadnych korzyści
duchowych ani kulturowych i w konsekwencji prowadzi do zaniku polskich
tradycji szlacheckich. Aby młodzież znała swoje rodzime korzenie, należy
ją odpowiednio wychować. Model właściwej edukacji młodych przedstawia
Krasicki w pierwszej polskiej powieści nowożytnej pod tytułem " Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki ". Ukazuje najpierw negatywny wzorzec
wychowania w czasach sakich. Wytyka ówczesnej szlachcie ich płytkość
myślenia, ciemnotę, nieuctwo. Autor wskazuje w tym dziel na wartości
moralne, jakimi w swoim życiu powinien kierować się młody człowiek. Są to
: gruntowne wykształcenie, miłość do ojczyzny, a także "powrót do ¥ródeł"
do natury. Kreowanie nowego człowieka dla nowych oświeconych czasów,
dostrzegamy w poemacie heraikonicznym I. Krasickiego " Monachomachia ". W
utworze tym pojawia się hasło: "śmiejmy się z głupich, choć i
przewielebnych", które jest zgodne z trendami oświecenia. W "Monachomachi
" ośmieszył poeta wady zakonników dwóch klasztorów : dominikanów i
karmelitów. Zarzucił im niski poziom kulturalny, próżniactwo, obłudę
religijną, nieuctwo. ¦wiadomie wybrał autor dwa zakony żebracze, by
pokazać, że zajmują się wychowaniem społeczeństwa, ani opieką nad nim.
Ignacy Krasicki walczył z wadami społeczeństwa poprzez ośmieszenie,
ironię, drwinę, kpinę. Czynił to z humorem, w formie przyjemnej, zabawnej,
dowcipnej i eleganckiej. Nawet gorzką prawdę potrafił przekazać z humorem.
Publicystyka staropolska, jako główne zadanie , miała propagowanie reform,
tak bardzo potrzebnych w tamtym okresie. Głównym przedstawicielem
publicystów renesansu, był Andrzej Frycz Modrzewski. W swoim dziele " O
poprawie Rzeczypospolitej " wysunął propozycję reform w ówczesnej Polsce.
Dzieło to, składało się z pięciu ksiąg : I "O obyczajach ", II " O prawach
", III " O wojnie ", IV " O kościele ", V " O szkole ". Autor uważał, że
należy zreformować tych pięć pozycji, co doprowadzić miało do wzmocnienia
wewnętrznego państwa, jak i na arenie międzynarodowej. Modrzewski zdaje
sobie sprawę z niedoskonałości polskiego prawa. Uważa, że " Bóg stworzył
wszystkich ludzi równych sobie ", więc za te same przewinienia powinna
spotykać ludzi jednakowa kara. Autor wykazuje typowe pacyfistyczne
poglądy. Uważa, iż " żadne korzyści z wojny, nie są tak wielkie aby mogły
jej szkodom dorównać..." Jest on przeciwny wojnom zaborczym i troskilwy o
obronność kraju. Słusznie też uważa, edukację młodych za ważny czynnik
budowy nowego państwa. Jego zdaniem , należy znale¥ć pieniądze na odbudowę
i utrzymanie szkół, a nie wydawać je na nowe posiadłości magnaterii.
Nauczycieli należy traktować z takim samym szacunkiem, co lekarzy, czy
prawników.
Kolejnym przedstawicielem publicystyki renesansu jest Piotr Skarga. W "
Kazaniach sejmowych" przedstawia " sześć szkodliwych chorób "
Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pierwsza to stawianie własnego dobrobytu
ponad problemy ojczyzny. Drugo to " niezgody i rozterki sąsiedzkie".
Trzecia - niebezpieczeństwo " heretyckiej zarazy ". Czwarta - "
dostojności królewskiej i władzej osłabienie ". Piąta - " prawa
niesprawiedliwe ". Szósta choroba to fakt, że w Polsce magnat czy
szlachcic mogą wszystko zabrać chłopu, jak i zabić go bez żadnej kary.
Skargo oskarża polską szlachtę , którą wini za niedoskonałość państwa.
Wytykając im głupotę, próbuje trafić do ich poczucia odpowiedzialności za
kraj. Tym samym przedstawia, jakie reformy są nam szczególnie potrzebne.
W epoce oświecenia, propagatorami reform byli : Stanisław Staszic i Hugo
Kołłątaj. Mieli oni bardzo zbliżone poglądy polityczne. Uważali, że Polsce
bardzo potrzebne są gwałtowne zmiany. Reformie miały ulec takie dziedziny,
jak edukacja, prawo, władza wykonawcza, sądownicza i ustawodawcza. Obaj
opowiadali się za uniezależnieniem się Polski od sąsiadów. Byli za
dziedzicznym przejmowaniem tronu, co " Polskę od dalszego podziału zachowa
". Słynną rozprawą polityczną stała się " Do Panów, czyli możnowładców "w
której autor za wszystko obwinia magnaterię. " Oni ziszczyli wszystkie
uszanowania dla prawa (...) Kto koronę przedał - Panowie (...) Kto wojsko
obce do kraju wprowadził - Panowie..."
Przedstawione wyżej utwory, wskazują, jak żywa była problematyka narodowa
w twórczości pisarzy doby staropolskiej. W utworach Reja, Kochanowskiego,
Krasickiego zawarta jest wnikliwa krytyka polskiego społeczeństwa. Pisarze
i poeci staropolscy nie tylko wskazywali na zło, dziejące się w kraju, ale
także wskazywali drogi wiodące do naprawy sytuacji w kraju. ¦wiadczą o tym
nie tylko utwory prozatorskie i poetyckie, ale także ówczesne dramaty."
Odprawa posłów greckich " Jana Kochanowskiego i " Powrót posła" Juliana
Ursyna Niemcewicza są przestrogą dla obywateli przed niewłaściwym
pojmowaniem swych powinności wobec kraju.
Pisarze i poeci doby staropolskiej swą twórczością udowodnili słuszność
słów Stanisława Konarskiego :
" Prawo choćby najświętsze , prawem być przestaje,
jeśli szczęściu ojczyzny, przeciwnym się staje".
|
|
|
Zaloguj się, żeby móc dodawać komentarze.
|
|
|
Dodawanie ocen dostępne tylko dla zalogowanych Użytkowników.
Proszę się zalogować lub zarejestrować, żeby móc dodawać oceny.
Brak ocen.
|
|
|
|
